Dat de huidige vorm van landbouw ecologisch, economisch en moreel failliet gaat wordt door steeds meer wetenschappelijk onderzoek onderbouwd.
De ecologische neveneffecten van de huidige landbouw uiten zich in o.a. dalende bodemkwaliteit, afname van biodiversiteit, een grote bijdrage aan de opwarming van de aarde, vervuiling van het grond- en oppervlaktewater door meststoffen en medicijnen en een toenemende resistentie van bacteriën tegen antibiotica. Veel ecosysteemdiensten vallen stil doordat de biodiversiteit door verdergaande opschaling en intensivering teveel terug loopt. En ‘biodiversiteit is de brandstof van het leven’, geeft voormalig landbouwminister Gerda Verburg aan.
De economische neveneffecten van de huidige landbouw uiten zich in dermate lage marges voor alle partijen in de hele voedselketen van grond tot mond, van kas naar glas, van zaadje naar karbonaadje en van boer naar consument, dat er continu noodmaatregelen door de EU, door landelijke overheden en zelfs door het bedrijfsleven toegepast worden om de huidige landbouw overeind te houden. De nieuwste regeling, het waarderen van NIET geproduceerde melk met circa 24 cent per liter, gaat tegen alle gevoel van boerentrots en betekenisvolle landbouw in. De voedselprijzen zijn laag maar de negatieve externe effecten van voedselproductie zijn hoog en worden door niemand betaald. De externe kosten, de kosten van melk bijvoorbeeld, die niet op de kassabon in de supermarkt staan, zijn geschat op 15 tot 80 cent per liter melk, terwijl de marktprijs, anno 30 september 2016, 28 cent bedraagt. Dat is onhoudbaar voor de toekomst.
Dat de huidige landbouw moreel failliet gaat, uit zich in een steeds voortgaande verwisseling van levende processen en ritmes door technologie en machines. Niet de technologie hoort de basis van de landbouw te zijn maar de natuurlijke processen en ritmes. Dieren worden in de huidige landbouw teveel gereduceerd tot fysiologische machines. De eerste kunstvleeshamburger waarin een dier, met al zijn intrinsieke eigenschappen, identiteit en recht op bestaan, gereduceerd is tot een aantal stamcellen die spierweefsel produceren, is in ontwikkeling. Ook dieren hebben een identiteit die gerespecteerd moet worden. In de huidige landbouw gebeurt dat te weinig. Mensen denken ook planten te kunnen sturen, met precies afgepaste hoeveelheden licht, kunstmest en water, maar dit resulteert in voeding met een veel lagere voedingswaarde dan een plant in haar natuurlijke omgeving.
Met het thema ‘duurzame landbouw en bescherming van biodiversiteit’ in de Uitvoeringsagenda Natuurlijk Kapitaal streeft het kabinet naar een duurzaam landbouwkundig beheer in 2020. Duurzame landbouw is een breed begrip waaronder het gebruik van grondstoffen, energie, dierenwelzijn en nog veel meer kan worden geschaard. In de Rijksnatuurvisie introduceert de rijksoverheid de term natuurinclusieve landbouw, wat betekent dat ze streeft naar een zo klein mogelijk negatief effect van de bedrijfsvoering op de natuur, maar ook naar een zo groot mogelijk positief effect van de natuur op de bedrijfsvoering. Dit nieuwe perspectief op de relatie tussen economie en natuur biedt, zeker in de landbouw met zijn specifieke relatie tot natuur en omgeving, een andere kijk op bedrijfsvoering. Dit staat letterlijk in de in 2015 door het LEI en het Ministerie van EZ uitgebrachte brochure ‘Verdienmodellen natuurinclusieve landbouw’.
Natuurlijke landbouw
Stichting van Akker naar Bos juicht de Rijksnatuurvisie toe, maar kiest uitdrukkelijk voor natuurlijke landbouw. In het Rijksbeleid wordt deze keuze nog niet gemaakt.
Natuurlijke landbouw is voor ons een landbouwmethode waarbij gezocht wordt naar optimale benutting van de krachten van ecologische processen en consequent geen gebruik wordt maakt van chemicaliën, kunstmest en genetische manipulatie.
Natuurlijke landbouw verbindt twee ogenschijnlijk tegengestelde zaken. ‘Natuur’ staat voor ‘zonder menselijk ingrijpen’ en ‘landbouw’ staat voor ‘het produceren van producten van het land’, waarbij het productieproces per definitie door de mens wordt uitgevoerd. Natuurlijke landbouw houdt in dat de boer continu de afweging maakt welke handelingen hij over kan laten aan de natuur en waar hij begint te sturen. Meebewegen met de natuur, in plaats van een strijd er mee aan te gaan. De kracht van een natuurlijk landbouwsysteem zit in het gebruik maken van natuurlijke processen en systemen. Boeren die een Natuurlijk Landbouwsysteem ambiëren willen meesters zijn in het waarnemen en interpreteren van ecologische processen. Hun succes ligt in het imiteren van deze processen voor voedseldoeleinden en tegelijkertijd in het toevoegen van natuurwaarde. Een natuurlijk landbouwsysteem is een door mensen ontwikkelde gemeenschap van meerjarige planten, voornamelijk bomen en struiken, en dieren, met een diversiteit aan eetbare en niet eetbare planten en diersoorten. Soorten worden gekozen op basis van bijvoorbeeld grondsoort, waterhuishouding, klimaat en landschap. De biodiversiteit en productiviteit zijn er altijd hoog. Bij natuurlijke landbouw wordt vooral gebruik gemaakt van de natuurlijke vruchtbaarheid van de bodem en het natuurlijke vermogen van het ecosysteem om zichzelf in evenwicht te houden, zoals bij ziektes en plagen. Daarom wordt geen gebruik gemaakt van kunstmest of chemicaliën toegepast. Om het bodemleven in tact te houden wordt de bodem zo veel mogelijk met rust gelaten. De beplanting wordt gekozen door te kijken naar en te leren van natuurlijke ecosystemen. In zijn ideale vorm is een natuurlijk landbouwsysteem zelfvoorzienend.
Stichting van Akker naar Bos vindt elke beweging naar natuurlijke landbouw belangrijk en richt zich op boeren die hierin willen meegaan. Zodra een boer chemicaliën en kunstmest heeft afgezworen zien wij hem als een natuurlijke landbouwer.
Er zijn talrijke vormen van natuurlijke landbouw te onderscheiden. Hierna beschrijven we er een aantal, te beginnen met een vorm die de traditionele landbouw als vertrekpunt heeft en eindigend met een vorm die dicht in de buurt komt van een zelfvoorzienend systeem. Wij vinden dat het aan de individuele boer is om uit te vinden bij welk systeem hij zich het beste thuis voelt. Elke stap in de richting van natuurlijke landbouw is winst.
Dit zijn de vormen die wij onderscheiden:
Natuurakkers: akkers waar bijvoorbeeld granen en andere, ook meerjarige, gewassen worden geteeld in combinatie met het vergroten van de natuurwaarden. De akkers worden omzoomd met bloemrijke randen, heggen en struweel. Een mooi voorbeeld is Doornik Natuurakkers in Bemmel, waarbij biologisch-dynamische graanteelt wordt gecombineerd met bescherming en herstel van akkervogels. Dat is succesvol dank zij een grote diversiteit aan planten, struiken, bomen en insecten.
Rijenteelt: lijnvormige beplantingen in evenwijdige rijen met een afwisseling van bomen, struiken en lage gewassen. De gewassen zijn zo aangelegd dat ze maximaal profiteren van zoninval en beschutting tegen wind. De rijenteelt maakt gebruik van etages van beplanting zoals die te zien zijn in bosranden, maar zet ze zo neer dat ze efficiënt geoogst kunnen worden.
Bosweides: een bossysteem met een vrij open karakter, bestaande uit graslanden, begraasd door vee, met verspreid staande bomen. Het loof van bomen dient als veevoeder en afgevallen blad verrijkt en herstelt de begraasde bodem. In Nederland werd begrazing vroeger toegepast in boomgaarden. Ook nu zijn er nog fruittelers in Nederland die kippen of schapen houden in hun boomgaard. Afhankelijk van het beheer kunnen diverse etages van beplanting aanwezig zijn, zoals een kruidlaag, een struiklaag en een boomlaag.
Voedselbossen: een door mensen gecreëerde gemeenschap van bomen, struiken, planten in diverse etages, schimmels en dieren, met een grote diversiteit aan eetbare soorten. De biodiversiteit en productiviteit zijn er hoog. De externe input is laag. In zijn ideale vorm is een voedselbos zelfvoorzienend. Een goed voorbeeld is het voedselbos Ketelbroek in Groesbeek.
De natuurlijke landbouwmethode is gebaseerd op de permacultuur principes van de Australiër Bill Mollison die de term permacultuur voor het eerst introduceerde en wereldwijde bekendheid heeft gebracht. Wij volgen de 3P’s van permacultuur: koester de aarde, koester de mens en verdeel de weelde. Natuurlijke landbouw is dan ook niet alleen ecologisch duurzaam, maar ook economisch duurzaam, met andere woorden, er zit een eerlijk verdienmodel achter dat zichzelf in stand kan houden op de lange termijn. Ten derde is natuurlijke landbouw ook maatschappelijk duurzaam, omdat de bedrijfsmodellen altijd een maatschappelijke meerwaarde opleveren, met andere woorden, ze leveren iets op voor de medemens. Voor de toepassing van de natuurlijke landbouw in onze directe omgeving is Mark Shepard onze inspiratiebron. Hij heeft zijn ervaringen als natuurlijke landbouwer met ons gedeeld en wijdde ons de kunst van het waarnemen in.
Wil je weten hoe je omschakelt naar natuurlijke landbouw, volg dan onze cursus Omschakelen naar natuurlijke landbouw.